“อุตสาหกรรมปิโตรเคมี” ฟันเฟืองหลักหนุนเศรษฐกิจไทยเติบโตอย่างยั่งยืน

อุตสาหกรรมปิโตรเคมี เป็นกลไกสำคัญที่ช่วยยกระดับคุณภาพชีวิตของมนุษย์มาตั้งแต่ช่วงศตวรรษที่ 19 และยังคงมีบทบาทอย่างยิ่งในโลกยุคปัจจุบัน โดยเฉพาะในด้านการผลิตผลิตภัณฑ์ที่เกี่ยวข้องกับชีวิตประจำวันในแทบทุกมิติ ไม่ว่าจะเป็นผลิตภัณฑ์เพื่อสุขภาพ เช่น ยารักษาโรคต่าง ๆ ผลิตภัณฑ์เพื่อการอุปโภค เช่น แปรงสีฟัน แชมพู เสื้อผ้า รองเท้า เครื่องสำอาง และผลิตภัณฑ์เพื่ออุตสาหกรรม เช่น ชิ้นส่วนรถยนต์ วัสดุก่อสร้าง เครื่องใช้ไฟฟ้า และคอมพิวเตอร์ ซึ่งหัวใจของอุตสาหกรรมนี้คือกระบวนการแปรรูปวัตถุดิบโดยอาศัยเทคโนโลยีทางเคมีและฟิสิกส์ขั้นสูง เพื่อเปลี่ยนทรัพยากรพื้นฐานให้เป็นผลิตภัณฑ์ที่สร้างมูลค่าเพิ่มอย่างมหาศาล วัตถุดิบหลักที่ใช้ในกระบวนการดังกล่าวมีด้วยกัน 6 ประเภท ได้แก่ 1. ก๊าซธรรมชาติ 2. น้ำมันดิบ 3. ถ่านหิน 4. แร่ธาตุต่าง ๆ 5. พืชผลทางการเกษตร และ 6. ไขมันจากสัตว์

น้ำมันและก๊าซธรรมชาติ เรียกรวมกันว่า ปิโตรเลียม เป็นสารที่เกิดขึ้นตามธรรมชาติจากการสะสมของซากสิ่งมีชีวิตใต้ชั้นหินและพื้นทะเลในช่วงเวลาหลายร้อยล้านปี องค์ประกอบของซากพืชและสัตว์ อุณหภูมิ ความดัน และโครงสร้างของชั้นหิน อุตสาหกรรมปิโตรเคมีส่วนใหญ่ใช้ ก๊าซธรรมชาติ เป็นวัตถุดิบหลักมากถึง 53% โดยเฉพาะในภูมิภาคอเมริกาเหนือและตะวันออกกลาง รองลงมาคือการใช้ น้ำมันดิบ คิดเป็น 44% ซึ่งพบมากในยุโรปและเอเชีย ขณะที่วัตถุดิบอื่น เช่น ถ่านหิน และพืชผลทางการเกษตรอย่างมันสำปะหลัง อ้อย ข้าวโพด และปาล์ม มีสัดส่วนรวมประมาณ 3%

พัฒนาการ อุตสาหกรรมปิโตรเคมี ไทย

อุตสาหกรรมปิโตรเคมีไทยเริ่มต้นขึ้นอย่างจริงจังในช่วงสงครามโลกครั้งที่ 2 เมื่อประเทศไทยประสบปัญหาขาดแคลนน้ำมันเชื้อเพลิง รัฐบาลจึงมีนโยบายส่งเสริมการสำรวจและพัฒนาปิโตรเลียมอย่างเป็นระบบ กระทั่งในปี พ.ศ. 2516 ประเทศไทยค้นพบก๊าซธรรมชาติในอ่าวไทย และในปี พ.ศ. 2521 ได้จัดตั้ง “การปิโตรเลียมแห่งประเทศไทย” เพื่อบริหารจัดการพลังงานของประเทศ

จากนั้นมีการลงทุนขยายเครือข่ายท่อส่งก๊าซธรรมชาติและตั้งโรงแยกก๊าซธรรมชาติ หน่วยที่ 1 ขึ้นในปี พ.ศ. 2527 เพื่อนำก๊าซธรรมชาติมาแปรรูปเป็นวัตถุดิบสำคัญในอุตสาหกรรมปิโตรเคมี เช่น ก๊าซอีเทน C2 ก๊าซโพรเพน C3 ก๊าซบิวเทน C4 สำหรับผลิตก๊าซหุงต้ม (LPG) และเป็นวัตถุดิบในอุตสาหกรรมพลาสติก

ภายใต้นโยบายส่งเสริมการพัฒนาอุตสาหกรรมของรัฐบาล เพื่อสร้างมูลค่าเพิ่มจากก๊าซธรรมชาติและทดแทนการนำเข้า โดยมีแผนพัฒนาปิโตรเคมีระยะที่ 1 พ.ศ. 2523 – 2532 และ แผนพัฒนาปิโตรเคมี ระยะที่ 2 พ.ศ. 2533 – 2547 ทำให้อุตสาหกรรมปิโตรเคมีไทยเติบโตเป็นลำดับ ซึ่งการผลักดันการพัฒนาอุตสาหกรรมปิโตรเคมีสอดคล้องกับแผนการพัฒนาประเทศ แบ่งได้เป็น 4 ระยะ

• คลื่นลูกที่ 1 (พ.ศ. 2516–2532) ค้นพบก๊าซธรรมชาติครั้งแรก พัฒนาทรัพยากรให้มีมูลค่าเพิ่ม ทดแทนการนำเข้า และสร้างความมั่นคงทางพลังงาน
• คลื่นลูกที่ 2 (พ.ศ. 2533–2553) เปิดเสรีปิโตรเคมี พัฒนาผลิตภัณฑ์หลากหลายและเริ่มส่งออก
• คลื่นลูกที่ 3 (พ.ศ. 2554–ปัจจุบัน) ขยายและควบรวมกิจการของโรงงาน สร้างเครือข่ายปิโตรเคมีครบวงจร
• คลื่นลูกใหม่ (อนาคต) ขับเคลื่อนด้วยนวัตกรรม วิทยาศาสตร์ และเทคโนโลยี เพื่อความยั่งยืน ตามนโยบาย BCG และ EEC

กระบวนการทางอุตสาหกรรมปิโตรเคมี

อุตสาหกรรมปิโตรเคมีเป็นกลไกสำคัญในการแปรรูปทรัพยากรธรรมชาติให้เกิดมูลค่าเพิ่ม ผ่านกระบวนการทางเคมีและฟิสิกส์ขั้นสูง ซึ่งนอกจากจะผลิตเป็นเชื้อเพลิงเพื่อใช้ในชีวิตประจำวันแล้ว ยังได้วัตถุดิบสำคัญที่ใช้เป็นฐานการผลิตผลิตภัณฑ์ในหลากหลายอุตสาหกรรม โดยเฉพาะในประเทศไทยซึ่งมีการพัฒนากระบวนการผลิตที่ทันสมัยและครบวงจร
กระบวนการผลิตในอุตสาหกรรมปิโตรเคมีสามารถแบ่งออกได้เป็น 2 แนวทางหลัก ได้แก่
1. การใช้วัตถุดิบจากปิโตรเลียม ได้แก่ การนำก๊าซธรรมชาติเข้าสู่โรงแยกก๊าซธรรมชาติ หรือการนำน้ำมันดิบเข้าสู่โรงกลั่น ซึ่งนอกจากจะผลิตเป็นเชื้อเพลิงแล้ว ยังสามารถแยกสารประกอบสำคัญออกมาได้ เช่น กลุ่มโอเลฟินส์ (เอทิลีน โพรพิลีน บิวทีน) และกลุ่มอะโรเมติกส์ (เบนซีน โทลูอีน ไซลีน) ซึ่งเป็นวัตถุดิบขั้นต้นในอุตสาหกรรมปิโตรเคมี
2. การใช้วัตถุดิบชีวภาพ เช่น พืชผลทางการเกษตร มาผ่านกระบวนการกลั่นทางเคมีชีวภาพ หรือ Biorefinery เพื่อผลิตเป็นเชื้อเพลิงชีวภาพ พลาสติกชีวภาพ และผลิตภัณฑ์ที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม

อุตสาหกรรมปิโตรเคมีของไทยส่วนใหญ่จะใช้ปิโตรเลียมเป็นวัตถุดิบในการผลิต เมื่อนำก๊าซธรรมชาติเข้าสู่โรงแยกก๊าซ หรือ น้ำมันดิบเข้าสู่โรงกลั่นน้ำมันแล้ว จะไปสู่กระบวนการทางเคมี ที่ประกอบด้วย 3 ขั้นตอน คือ

1. กระบวนการปิโตรเคมีขั้นต้น ซึ่งจะผลิตสารสำคัญ ได้แก่ เอทิลีน โพรพิลีน บิวทาไดอีน ใน C4 ผสม เบนซีน โทลูอีน และ ไซลีน
2. กระบวนการปิโตรเคมีขั้นกลาง มีผลิตภัณฑ์ที่สำคัญ เช่น  ไวนิลคลอไรด์ สไตรีน
3. กระบวนการปิโตรเคมีขั้นปลาย คือการนำปิโตรเคมีขั้นกลางมาผลิตเป็นผลิตภัณฑ์ เช่น เม็ดพลาสติก เส้นใยสังเคราะห์ ยางสังเคราะห์ สารเคลือบผิวและกาว ซึ่งสามารถต่อยอดสู่ผลิตภัณฑ์มากมาย เช่น บรรจุภัณฑ์ เครื่องใช้ไฟฟ้า ชิ้นส่วนยานยนต์ และสิ่งทอ

เมื่อเทียบประสิทธิภาพของวัตถุดิบ น้ำมันดิบ 1 บาร์เรล หรือก๊าซธรรมชาติ 6,000 ลูกบาศก์ฟุต สามารถสร้างผลิตภัณฑ์ที่หลากหลาย และมีมูลค่าเพิ่มสูงกว่าเดิมถึง 10–25 เท่า ทั้งยังสามารถผลิตพลาสติกชีวภาพและเชื้อเพลิงชีวภาพจากพืชเกษตร ซึ่งเป็นอีกทางเลือกที่ช่วยลดผลกระทบต่อสิ่งแวดล้อม

คุณค่าของอุตสาหกรรมปิโตรเคมีต่อประเทศไทย

การพัฒนาอุตสาหกรรมปิโตรเคมีได้สร้างคุณค่าให้กับประเทศไทยมหาศาล จากการลงทุนและการเติบโตของอุตสาหกรรมนี้ ได้เกิดมูลค่าการลงทุนรวมกว่า 1.25 ล้านล้านบาท และสร้างมูลค่าทางเศรษฐกิจในระดับมหภาคอย่างต่อเนื่อง โดยในช่วงการผลิตปิโตรเคมีต้นน้ำและกลางน้ำ มีการสร้างรายได้รวมกว่า 836,000 ล้านบาท หรือคิดเป็น 5.2% ของ GDP ประเทศไทย และยังส่งผลให้เกิดการจ้างงานกว่า 414,000 คน ในขั้นปลายน้ำ เกิดผู้ประกอบการ SME มากกว่า 3,000 รายทั่วประเทศ และสามารถสร้างมูลค่าการส่งออกมากถึง 486,000 ล้านบาท หรือ 5.7% ของมูลค่าการส่งออกทั้งหมดของไทย โดยมีจังหวัดระยองเป็นฐานการผลิตที่สำคัญ สร้าง GDP สูงสุดของประเทศอย่างต่อเนื่อง

อุตสาหกรรมปิโตรเคมียุคใหม่ ผสานแนวคิด Circular Economy และ ESG สู่ความยั่งยืน

ในยุคที่โลกเผชิญกับความท้าทายด้านสิ่งแวดล้อม เศรษฐกิจ และสังคม อุตสาหกรรมปิโตรเคมีต้องปรับตัวเพื่อความยั่งยืน แนวคิด Circular Economy และ ESG จึงกลายเป็นหัวใจสำคัญในการพัฒนาต่อไปในอนาคต Circular Economy คือการออกแบบกระบวนการผลิตและผลิตภัณฑ์ให้สามารถนำกลับมาใช้ซ้ำ รีไซเคิล และลดของเสียให้มากที่สุด เพื่อลดการใช้ทรัพยากรธรรมชาติและลดก๊าซเรือนกระจก โดยมีการใช้วัตถุดิบที่สามารถรีไซเคิลได้ง่าย และการออกแบบผลิตภัณฑ์ให้มีอายุการใช้งานยาวนานขึ้น

ขณะเดียวกัน การดำเนินธุรกิจตามแนวทาง ESG (Environmental, Social, Governance) ยังช่วยให้องค์กรสามารถบริหารความเสี่ยงได้ดียิ่งขึ้น เข้าถึงแหล่งทุนใหม่ เช่น Green Finance และดึงดูดบุคลากรรุ่นใหม่ที่ใส่ใจสิ่งแวดล้อมมาร่วมงานได้มากขึ้น จากผลสำรวจพบว่า 40% ของคนรุ่นใหม่เลือกทำงานกับองค์กรที่ยึดมั่นในหลักความยั่งยืน

นอกจากนี้ ยังช่วยขยายฐานลูกค้าและคู่ค้าที่ให้ความสำคัญกับผลิตภัณฑ์ที่เป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม ซึ่งมีแนวโน้มยอมจ่ายแพงขึ้นกว่า 10% สำหรับสินค้ายั่งยืน อีกทั้งยังช่วยสร้างความร่วมมือกับภาครัฐ ชุมชน และองค์กรพัฒนาเอกชน เพิ่มโอกาสทางธุรกิจในระยะยาว

อุตสาหกรรมปิโตรเคมี ฟันเฟืองหลักหนุนเศรษฐกิจไทยเติบโตอย่างยั่งยืน อุตสาหกรรมปิโตรเคมีไม่เพียงเป็นรากฐานของการพัฒนาอุตสาหกรรมอื่น ๆ เท่านั้น แต่ยังเป็นแรงผลักดันสำคัญต่อการเติบโตของเศรษฐกิจไทยในภาพรวม ด้วยการต่อยอดจากวัตถุดิบปิโตรเลียมและทรัพยากรชีวภาพ สู่การผลิตที่มีมูลค่าสูง ตอบสนองความต้องการของผู้บริโภค และสร้างงาน สร้างรายได้ให้กับประชาชน ในขณะเดียวกัน การก้าวสู่อนาคตอย่างยั่งยืนจำเป็นต้องอาศัยแนวทาง Circular Economy และ ESG เพื่อสร้างสมดุลระหว่างการเติบโตทางเศรษฐกิจกับความรับผิดชอบต่อสิ่งแวดล้อมและสังคม ซึ่งจะช่วยเสริมสร้างความแข็งแกร่งให้กับอุตสาหกรรมปิโตรเคมี และนำพาประเทศไทยสู่การพัฒนาอย่างมั่นคงและยั่งยืนต่อไป